یکی از مهم ترین احکام اسلام نماز با اهمیت جمعه است که در قرآن و روایت بر آن تأکید فراوان شده است . خداوند بلند مرتبه می فرماید : «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکمْ خَیْرٌ لَّکمْ إِن کنتُمْ تَعْلَمُونَ»1؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که براى نماز روز جمعه اذان گفته مى شود به سوى ذکر خدا بشتابید، و خرید و فروش را رها کنید که این براى شما بهتر است اگر مى دانستید.
نخستین نماز جمعه در اسلام
اولین جمعه اى که رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با اصحابش تشکیل دادند، هنگامى بود که به مدینه هجرت کرد، وارد مدینه شد، و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت ، چهار روز در "قبا" ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدینه حرکت کرد (فاصله میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکى از محله هاى داخل مدینه است ) و به هنگام نماز جمعه به محله "بنى سالم" رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت ، و این اولین نماز جمعه اى بود که رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در اسلام بجا آورد، خطبه اى هم در این نماز جمعه خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود.
اهمیت نماز جمعه
بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامى قبل از هر چیز آیات سوره جمعه است ، که به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور مى دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوى آن بشتابند، و هرگونه کسب و کار برنامه مزاحم را ترک گویند، تا آنجا که اگر در سالى که مردم گرفتار کمبود مواد غذائى هستند کاروانى بیاید و نیازهاى آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند، و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.
در احادیث اسلامى نیز تأکیدهاى فراوانى در این زمینه وارد شده است از جمله : در خطبه اى که موافق و مخالف آن را از پیامبر گرامى اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل کرده اند آمده : ان الله تعالى فرض ‍ علیکم الجمعه فمن ترکها فى حیاتى او بعد موتى استخفافا بها او جحودا لها فلا جمع الله شمله ، و لا بارک له فى امره ، الا و لا صلوة له ، الا و لا زکوة له ، الا و لا حج له ، الا و لا صوم له ، الا و لا بر له حتى یتوب ؛ خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روى استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان مى کند، و به کار او برکت نمى دهد، بدانید نماز او قبول نمى شود، بدانید زکات او قبول نمى شود، بدانید حج او قبول نمى شود، بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند!
و در حدیث دیگرى از رسول خدا مى خوانیم : من اتى الجمعة ایمانا و احتسابا استانف العمل ؛ کسى که از روى ایمان و براى خدا در نماز جمعه شرکت کند گناهان او بخشوده خواهد شد و برنامه عملش را از نو آغاز مى کند.
نماز جمعه ، یک عبادت بزرگ دسته جمعى است ، و اثر عمومى عبادات را که تلطیف روح و جان ، و شستن دل از آلودگیهاى مى باشد در بردارد، بخصوص اینکه مقدمتا دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوى و پرهیزگارى است .
کسى خدمت رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمد، عرض کرد یا رسول الله ! من بارها آماده حج شده ام اما توفیق نصیبم نشده فرمود: علیک بالجمعة فانها حج المساکین ؛ بر تو باد به نماز جمعه که حج مستمندان است. (اشاره به اینکه بسیارى از برکات کنگره عظیم اسلامى حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).
البته باید توجه داشت که مذمت هاى شدیدى که در مورد ترک نماز جمعه آمده است و تارکان جمعه در ردیف منافقان شمرده شده اند در صورتى است که نماز جمعه واجب عینى باشد یعنى در زمان حضور امام معصوم و آزاد باشد اما در زمان غیبت بنابر اینکه واجب مخیر باشد (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انکار انجام نگیرد مشمول این مذمتها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت فوق العاده آن در این حال نیز محفوظ است .
فلسفه نماز عبادى سیاسى جمعه
نماز جمعه ، قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دسته جمعى است ، و اثر عمومى عبادات را که تلطیف روح و جان ، و شستن
دل از آلودگیهاى گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب مى باشد در بردارد، بخصوص اینکه مقدمتا دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوى و پرهیزگارى است .
و اما از نظر اجتماعى و سیاسى ، یک کنگره عظیم هفتگى است که بعد از کنگره سالانه حج ، بزرگترین کنگره اسلامى مى باشد، و به همین دلیل در روایتى که قبلا از پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل کردیم آمده بود که جمعه حج کسانى است که قادر به شرکت در مراسم حج نیستند.
در حقیقت اسلام ، به سه اجتماع بزرگ اهمیت مى دهد:
اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل مى شود.اجتماع هفتگى که در مراسم نماز جمعه است. و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام مى گیرد نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است بخصوص اینکه یکى از برنامه هاى خطیب در خطبه نماز جمعه ، ذکر مسائل مهم سیاسى و اجتماعى و اقتصادى است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشکوه مى تواند منشأ برکات زیر شود:
الف : آگاهى بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلامى و رویدادهاى مهم اجتماعى و سیاسى .
ب : ایجاد همبستگى و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین به گونه اى که دشمنان را به وحشت افکند و پشت آنها را بلرزاند.
ج : تجدید روح دینى و نشاط معنوى براى توده مردم مسلمان .
د: جلب همکارى براى حل مشکلات عمومى .
به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام ، از یک نماز جمعه جامع الشرائط که دستورهاى اسلامى دقیقا در آن رعایت شود بیم داشته اند. و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یک اهرم نیرومند سیاسى در دست حکومت ها بوده است ، منتها حکومتهاى عدل همچون حکومت پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از آن بهترین بهره برداریها را به نفع اسلام ، و حکومتهاى جور همانند بنى امیه از آن سوء استفاده براى تحکیم پایه هاى قدرت خود مى کردند.
اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل مى شود.اجتماع هفتگى که در مراسم نماز جمعه است .و اجتماع حج که هر سال یکبار انجام مى گیرد نقش ‍ نماز جمعه در این میان بسیار مهم است بخصوص اینکه یکى از برنامه هاى خطیب در خطبه نماز جمعه ، ذکر مسائل مهم سیاسى و اجتماعى و اقتصادى است.توجه به این نکته که طبق فقه شیعه در محدوده یک فرسخ در یک فرسخ انعقاد بیش از یک نماز جمعه جائز نیست و حتى کسانى که در دو فرسخى (تقریبا 11 کیلومترى ) از محل انعقاد جمعه قرار دارند در آن نماز شرکت مى کنند، روشن مى شود که عملا در هر شهر کوچک یا بزرگ و حومه آن یک نماز جمعه بیشتر منعقد نخواهد شد، بنابراین اجتماعى چنین عظیمترین اجتماع آن منطقه را تشکیل مى دهد.
اما با نهایت تاسف این مراسم عبادى سیاسى که مى تواند مبدأ حرکت عظیمى در جوامع اسلامى گردد به خاطر نفوذ حکومت هاى فاسد در آن در بعضى کشورهاى اسلامى چنان بى روح و بى رمق شده است که عملا هیچ اثر مثبتى از آن گرفته نمى شود و شکل یک برنامه تشریفاتى به خود گرفته ، و به راستى این از سرمایه هاى عظیمى است که براى از دست رفتن آن باید گریه کرد.
مهمترین نماز جمعه سال نماز جمعه اى است که قبل از رفتن به عرفات در مکه انجام مى گیرد که تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شرکت دارند که نماینده واقعى تمام قشرهاى مسلمین در کره زمین هستند، سزاوار است که براى تهیه خطبه چنین نماز حساسى عده زیادى از دانشمندان هفته ها و ماهها مطالعه کنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاریخى بر مسلمانان عرضه نمایند و مسلما مى توانند به برکت آن آگاهى زیادى به جامعه اسلامى داده و مشکلات مهمى را حل کنند.
اما با نهایت تاسف در این ایام دیده مى شود که مسائل بسیار پیش پا افتاده و مطالبى که تقریبا همه از آن آگاهى دارند مطرح مى شود، و از مسائل اصولى ابدا خبرى نیست ؟
آیا براى از دست رفتن چنین فرصت هاى بزرگ و سرمایه هاى عظیم نباید گریست ؟! و براى دگرگون ساختن آن نباید به پا خاست ؟!
منبع : تفسیر نمونه جلد24