اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ
فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ»[1]
خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا میزنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن هنگام که تو را میخوانم و رو به من فرما در آن زمان که با تو نجوا میکنم. همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده ام.
مروری بر مباحث گذشته
بحث ما راجع به دعا بود و جلسه گذشته عرض کردم كه در باب دعا چند تقسیم بندی وجود دارد كه یکی از آنها دعای مأثور و غیر مأثور است. دعای مأثور به این معنا است که از ناحیه اولیای خدا قالب ریزی شده است و انسان نمیتواند در آنها دخالت و تصرف کند. ما بعداً وارد این بحث میشویم و ادعیه ای را که از ائمه و معصومین (صلوات الله علیهم اجمعین) وارد شده است، بررسی خواهیم كرد. ـ ان‌شاءالله ـ دعای غیرمأثور هم دعایی است که انشا و قالب ریزی آن به عبد واگذار شده است. یعنی هرکس میتواند خواسته هایش را در قالبی بریزد و از خدا تقاضا کند. این را می‌گوییم دعای غیرمأثور. بحث من در سال گذشته بر روی ادعیه غیرمأثوره متمرکز بود.
این را هم عرض کردم که اینطور نیست که دعای غیرمأثور به طور مطلق باشد و هیچ شرایطی نداشته باشد؛ بلکه دارای یك سری آداب و شرایطی است که من در جلسات گذشته شاید در بیش از بیست جلسه اموری را نسبت به قالب های دعا و نوع تقاضاهایی که بنده از خدا میخواهد مطرح کردم که عبد باید آن شرایط را رعایت کند.
اخلاص در دعا مهم‎ترین مسأله برای مستجاب شدن دعا است. اینکه می‎گوید از روزه کمک بگیر، از نماز کمک بگیر، کمک آنها چیست؟ کمک آنها این است که انسان را بیشتر به خدا متوجه می‎کند. لذا درخواستی که می‎خواهی بکنی، با نماز و روزه محكمش كن تا خالص‎تر شود و قوی‎تر شود. این كار برای این است.
بررسی امور تأثیرگذار بر استجابت دعا
اما آنچه که میخواستم به آن اشاره كنم این است كه ما به طور کلی در معارفمان به دستوراتی برخورد میکنیم كه از ناحیه اولیای خدا در باب دعا كردن صادر شده است و میبینیم كه این دستورات را در روابط گوناگون مطرح می‌کنند.[2] اولیاء خدا در این روایات اموری را در رابطه با دعا مطرح میکنند که گویی بر روی دعا اثر دارند. اصل بحث من این است كه اثر این امور بر روی دعا چگونه اثری است؟[3]
تأثیر ماه مبارك رمضان بر دعا
یك مثال میزنم برای اینکه سطح مطلب تقریباً تا حدودی عمومی شود. مثلاً در جلسه گذشته ما روایتی را مطرح كردیم که دعا در ماه مبارک رمضان مستجاب است. این روایت مسأله «زمان» را در اینجا مطرح میکند. یعنی زمان روی دعا مؤثر است. یا در مسأله ضریب پاداش تلاوت قرآن نازل، یك آیه از آن اگر در این ماه خوانده شود، پاداش آن مساوی با تلاوت یک ختم قرآن در ماه‌های دیگر است. جلسه گذشته من این روایات را خواندم. هم نسبت به قرآن نازل داریم که این ماه در پاداش آن بسیار تأثیر دارد، هم درباره قرآن صاعد -یعنی دعا- داریم که این زمان خاص، تأثیرگذار است. قرآن سخن ربّ با عبد است و دعا سخن عبد با ربّ است. در این قرآن صاعد هم دوباره می‌بینیم كه همین زمان، مؤثر است و دعا در این ماه مستجاب میشود.
تأثیر زمان و مكان بر دعا
بحث من به صورت کلی است. یک وقت بحث «زمان» مطرح است، یک وقت بحث «مکان» است كه بر روی دعا تأثیر میگذارد؛ مثل مسجد، حرمهای مطهره ائمه(علیهم السلام) و حرم و حائر حسینی (علیه السلام).[4] بعد هم می‌بینیم که یک سنخ اعمال را هم مطرح می‎کنند که مثلاً اگر قبل از دعا انجام شود، روی دعا اثر می‎گذارد. حالا من سرآمد اعمال را مطرح می‎کنم، روایاتِ آن را هم مطرح می‎کنم. بحث در این است که این امور بر روی دعا اثر دارد. این یعنی چه؟
تأثیر نماز و روزه بر دعا
من دو عمل را که بخصوص در ماه مبارک رمضان بیشتر مورد ابتلاء ما هست، مطرح می‎کنم. ما در روایات بسیار داریم که کسی که حاجتی دارد، اگر نماز بخواند و در نماز یا بعد از نماز دعا کند، دعایش مستجاب است.
- طهارت و نماز
این روایت را شاید من قبلاً خوانده باشم. دیلمی این روایت را در ارشاد القلوب نقل می‎کنند که پیغمبر اکرم (صلّی الله علیه و آله وسلّم) فرمود: «یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى مَنْ أَحْدَثَ وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ لَمْ یُصَلِّ رَكْعَتَیْنِ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ صَلَّى رَكْعَتَیْنِ وَ دَعَانِی وَ لَمْ أُجِبْهُ فِیمَا سَأَلَنِی مِنْ أَمْرِ دِینِهِ وَ دُنْیَاهُ فَقَدْ جَفَوْتُهُ وَ لَسْتُ بِرَبٍّ جَافٍ»؛[5] خداوند فرموده است اگر کسی مُحدِث شود و وضو نگیرد، به من جفا کرده است؛ اگر مُحدِث شد و وضو گرفت ولی دو رکعت نماز نخواند و دعا نکرد و از من چیزی نخواست، به من جفا کرده است؛ اگر کسی وضو گرفت و نماز خواند و از من چیزی درخواست كرد و من به او عطا نکردم، من به او جفا کردم. -حالا درخواست او میخواهد امر دینی باشد یا امر دنیایی باشد؛ هرچه باشد، باشد- اگر من به او عطا نكنم به او جفا كرده‎ام و من هم پروردگاری جفاکار نیستم. در این روایت نماز را مطرح می‎کند.
- نماز و حمد و ثنای الهی
یک روایتی از امام صادق (علیه السلام) است که حضرت فرمود: «إِذَا كَانَتْ لَكَ حَاجَةٌ فَتَوَضَّأْ وَ صَلِّ رَكْعَتَیْنِ ثُمَّ احْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ اذْكُرْ مِنْ آلَائِهِ ثُمَّ ادْعُ بِمَا تُحِبُّ».[6] اگر حاجتی داشتی وضو بگیر و دو رکعت نماز بخوان و حمد و ثنای الهی را به جا آور، نعمتهای خداوند را یادآور شو و بعد، از خدا تقاضا کن. در این صورت دعایت به اجابت میرسد.
- نمازهای واجب
عرض کردم در این باب روایات زیاد داریم. در یک روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم) است که حضرت فرمود: «مَنْ أَدَّى فَرِیضَةً فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَ».[7] اگر کسی نماز واجبی را بخواند، نزد خداوند یک دعای مستجاب دارد. گویی از خدا به اندازه یک دعای مستجاب طلبکار میشود.
- نماز حاجت در مصلّای خانه
این روایت را خوب دقت کنید! روایت از امام ششم (علیه السلام) است كه به مِسمَع می‎گوید: «یَا مِسْمَعُ مَا یَمْنَعُ أَحَدَكُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ مَسْجِدَهُ وَ یَرْكَعَ رَكْعَتَیْنِ فَیَدْعُوَ اللَّهَ فِیهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة».[8] حضرت به مِسمَع میفرماید چه مانعی وجود دارد كه وقتی شما یک ناراحتی و گرفتاری دنیوی پیدا کردید، بروید وضو بگیرید و بروید در محلی که معمولاً در آنجا نماز می‎خوانید، آنجا دو رکعت نماز بخوانید و بعد در نمازتان از خدا بخواهید که خدا این گرفتاریتان را برطرف کند؟! آیا نشنیده‎ای که خداوند در قرآن میگوید: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة»[9].
معنای كمك گرفتن از نماز و روزه
این روایت از نظر طلبگی، مفسّر تمام روایاتی است که در باب دعا وارد شده و می‌فرماید «نماز بخوان، بعد دعا کن». این روایت، مفسّر تمام آنها است. من اینها را پشت سر هم و به ترتیب خواندم تا آن‎هایی که اهل فضلند، دقت کنند. این روایت، مفسّر آن روایت‎ها است.[10] اینجا دارد: «إِستَعینوا» إستعینوا از «عون» به معنی كمك است. عون و اعانه، یعنی «کمک کردن» و إستعانت یعنی «کمک گرفتن». «اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة» یعنی از نماز و روزه کمک بگیرید. حضرت این را کجا میفرماید؟ در آن‎جایی که می‎خواهی دعا کنی و باید تیر دعای تو به هدف استجابت بخورد، میگوید این‎جا از نماز کمک بگیر.
معنای کمک گرفتن چیست؟ معنایش این است که مثلاً من كاری را میخواهم انجام بدهم و اینجا به تنهایی نمی‎توانم موفق شوم. یعنی آن کاری که می‎خواهم انجام دهم، بُرد و کاربرد دارد، اما من را به مقصد و هدفی كه می‎خواهم نمی‎رساند. لذا باید از یك چیز دیگری کمک بگیرم تا کاربرد آن تأمین شود. باید برای اینكه به هدف برسم، کمک بگیرم. معنای «إستعینوا» این است. از صبر و نماز برای اینکه دعایت به اجابت برسد، کمک بگیر.
نقش نماز و روزه در تشدید مقتضی، به فعلیت رساندن یا تسریع اجابت دعا
اینجا بحث این نیست که نماز نسبت به دعا مقتضی درست میکند که به اجابت برسد. در خودِ دعا مقتضی برای اجابت وجود دارد. نماز این مقتضی را یا تشدید می‎كند یا به فعلیّت می‎رساند و یا به اجابت سرعت می‎دهد.[11] یکی از این سه مورد است. خود دعا مستقلاً کاربرد دارد. دعا کاربرد دارد، اما این امور کمک هستند برای دعا؛ یا برای اینکه مقتضی را تشدید کنند، یا به فعلیت برسانند و یا سرعت در اجابت ایجاد کنند. جمع بین تمام روایات و آیاتی که ما در این باب داریم این است که من عرض کردم. آن‌وقت در این‎جا حضرت میگوید كه از نماز کمک بگیر! یعنی در خودِ دعا مقتضی به اجابت رسیدن هست. اما از نماز کمک بگیر. این‌ها کمکند.
روزه، مصداق بارز صبر
در باب صبر هم در ذیل همین آیه شریفه ما روایات بسیاری داریم؛ نه یکی دو مورد. روایات زیادی هست که مراد از صبر همان صوم و روزه است. روایت از امام هفتم (علیه السلام) است که: «الصَّبْرُ الصَّوْمُ إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ الشِّدَّةُ أَوِ النَّازِلَةُ فَلْیَصُمْ إنَّ اللَّهُ یَقُولُ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ».[12] یا امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «الصَّبْرُ الصِّیَامُ».[13] و یا در روایت دیگری دارد: «إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ النَّازِلَةُ وَ الشَّدِیدَةُ فَلْیَصُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ یَعْنِی الصِّیَامُ».[14] روایت متعددی هست، آنهایی که اهل این مباحث هستند، بروند و در این روایات دقت کنند. این روایات می‌گوید از روزه و نماز کمک بگیر. دعا کاربرد دارد، اما عواملی هستند که در تقویت مقتضی، یا به فعلیت رساندن، یا تسریع در اجابت بر روی دعا اثر میگذارند.
سرّ دعاهای بعد از نماز
من اوّل این دو عمل را مطرح کردم كه شما نگاه کنید به آدابی که راجع به ماه مبارک رمضان هست، ببینید اوّلین دعاهایی که مخصوص این ماه وارد شده است، دعاهای بعد از نماز است. «اللّهُمَّ ارزُقنِی حَجَّ بَیتِکَ الحَرَام...»، «یَا عَلِی ُّیَا عَظِیمُ یَا غَفُورُ یا رَحیم...»، «اللَّهُمَّ أدخِل عَلَی أهلِ القُبُورِ السُّرُور...»؛ این دعاها همه، برای بعد از نماز است؛ آن هم در ماه رمضان كه انسان روزه است. دقیقاً همه این‎ها حساب شده است. چون کاربرد دعا با نماز و روزه بیشتر است. هم روزه کاربرد دارد، هم نماز و هم ایام این ماه کاربرد دارد و همه این عوامل در مستجاب شدن دعا كمك می‎كنند. همه این‎ها كمك میکنند که دعا به مقصد و هدف اجابت برسد.[15]
سرّ تأثیر نماز و روزه بر دعا
اما ریشه کار چیست که صوم و صلا? روی دعا اثر میگذارند؟ سرّ آن چیست؟ من فقط یک اشاره کنم و بگذرم؛ جلسه گذشته هم گفتم که سرّش این‎ است كه این كارها، روح عبد را از نظر اتصال به ربّش تقویت میکند که این اتصال به خدا اهمّ امور در دعا است؛ یعنی «انقطاع عَن غیر الله و اتصال بالله تعالی». اخلاص در دعا مهم‎ترین مسأله برای مستجاب شدن دعا است. اینکه می‎گوید از روزه کمک بگیر، از نماز کمک بگیر، کمک آنها چیست؟ کمک آنها این است که انسان را بیشتر به خدا متوجه می‎کند. لذا درخواستی که می‎خواهی بکنی، با نماز و روزه محكمش كن تا خالص‎تر شود و قوی‎تر شود. این كار برای این است.
اینجا بحث این نیست که نماز نسبت به دعا مقتضی درست میکند که به اجابت برسد. در خودِ دعا مقتضی برای اجابت وجود دارد. نماز این مقتضی را یا تشدید می‎كند یا به فعلیّت می‎رساند و یا به اجابت سرعت می‎دهد
چون مطلبم کلّی بود، می‎خواستم این را عرض کنم كه این عواملی که در بحث دعا وارد شده است -چه زمانی، چه مکانی، چه عملی- اینها همه جنبه های کمکی دارند. خود دعا کاربرد دارد، اما من و تو ناقصیم و اگر یک انسان کامل دعا کند، ردخور ندارد و حتماً مستجاب می‎شود.
ذكر مصیبت غلام امام حسین (علیه السلام)
بروم سراغ ولیّ بزرگی از اولیاء خدا، انسان برتر عالم وجود، تا ببینید دعایش چه میکند! جلسه گذشته دعایی از علی (علیه السلام) گفتم، امشب از حسین (علیه السلام) می‎گویم. حسین (علیه السلام) غلام سیاهی دارد كه «جون» نام دارد. میگویند روز عاشورا وقتی اصحاب رفتند و شهید شدند، جون دید كه همه رفته‌اند و نوبت به او نرسیده است. آمد خدمت حسین (علیه السلام) و گفت اجازه میدهید میدان بروم؟ حضرت به او فرمود: «أنْتَ فِی إذْنٍ مِنّی یَا جُوْن»؛ تو برو! تو مرخصی! تو در راحتیها با ما بودی، خودت را به این بلاهای ما مبتلا نکن. ما گرفتار شده‎ایم، تو خودت را به گرفتاریهای ما گرفتار نکن. می­نویسند: «فَوَقَعَ جُوْنُ عَلَی قَدَمَیْ أبِیعَبْدِالله(علیه السلام)». اینجا بود كه جون دیگر تحمل نیاورد و خود را به روی پاهای حسین (علیه السلام) انداخت و شروع کرد به بوسیدن پاهای حضرت. گفت: «یَابْنَ رَسُولِ الله»، درست است كه من بدبو هستم؛ دارای شخصیت خانوادگی نیستم؛ رویم سیاه است؛ اینها همه درست است، اما بیا بر من منّت بگذار، اجازه بده من خوشبو و رو سفید شوم... بعد دیگر تحمل نیاورد و گفت: «وَ اللهِ لَا اُفَارِقُکُم»؛ به خدا قسم دست از شما برنمی‎دارم، «حَتَّی مَا اختَلَطَ دَمِیَ الأسْوَدَ بِدِمَائِکُم»، تا اینكه این خون سیاهم را به خون‌های شما آمیخته کنم.
در مقاتل دارد: «فَأذِنَ لَهُ الحُسَینُ (علیه السلام)»، حسین به او اجازه داد. جون به میدان رفت و جنگید تا به روی زمین افتاد. اما مگر میتواند به خودش اجازه بدهد كه آقایش را صدا کند و بگوید «یا اباعبدالله»؟ من کجا، حسین کجا؟ طولی نکشید که دید سرش را یکی دارد از روی زمین بلند میکند. ابی‌عبدالله سرِ جون را بر دامان خود گرفت. می‌نویسند: «فَتَبَسَّمَ جُوْن»؛ این غلام سیاه لبخندی زد. مینویسند حسین (علیه السلام) صورت به صورت جون گذاشت. اینجا دعای حسین(علیه السلام) شروع شد: «اللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهَهُ وَ طَیِّبْ رِیحَهُ وَ احْشُرْهُ مَعَ الْأَبْرَارِ»؛[16] خدا! روسفیدش کن... میخواهم بگویم یا حسین، امشب یک چنین دعایی هم برای ما میکنی؟...

[1]. بحارالأنوار، ج91، ص96
[2]. ما در مأثوره هم حتی میبینیم كه ادعیه موقته و غیرموقته داریم. موقته هم روزانه، شبانه و ماهانه دارد که بعداً باید جداگانه بحث کنیم.
[3]. اصل بحث من همین است. بعداً وارد جزئیات آن می‎شوم. من امشب یک طرحی را میخواهم بریزم كه ـ ان‌شاءالله ـ جلسه آینده تعقیبش کنیم.
[4]. بعداً میرسم و همه این‌ها را جداگانه بحث می‎كنم، چون اینها هر کدام بحث جداگانه‎ای برای خودش دارد. من امشب دارم مطالب را به صورت کلی می‎گویم، می‎خواهم یک بحث کلی مطرح کنم و بعد سراغ مصادیق بروم.
[5]. وسائل‏الشیعة، ج1، ص382
[6]. وسائل‏الشیعة، ج8، ص132
[7]. وسائل‏الشیعة، ج6، ص432
[8]. مستدرك‏الوسائل، ج6، ص319
[9]. سوره بقره، آیه 45
[10]. یک روایت دیگر هم داریم كه الآن اشاره نمی‎كنم.
[11]. من اینها را میگویم، چون این حرفها میخواهد بماند.
[12]. بحارالأنوار، ج93، ص254
[13]. وسائل‏الشیعة، ج10، ص407
[14]. الكافی، ج4، ص63
[15]. بحث «صوم از مصادیق صبر است» را من متوجه میشوم نه اینکه متوجه نمیشوم. ولی الآن این موضوع بحث من نیست.
[16]. بحارالأنوار، ج45، ص23
برگرفته از پایگاه آیت الله مجتبی تهرانی