آیات قرآن غالباً در سه محور به مسئله تشنگى اشاره دارند:

1. در رویدادهاى تاریخى. (مانند: توبه/ 120)

2.‌به ‌هنگام مرگ و در آخرت. (مانند: واقعه/ 55)؛

3. در تشبیه و تمثیل ها. (مانند: نور/ 39).

وجود معادل هاى فراوان در مورد تشنگى و كاربرد فراوان مفهوم آن در قرآن به ‌هنگام تبیین واقعیت هاى اخروى و تشبیه ها نشان‌از ‌اهمیت این مفهوم در میان اعراب آن زمان‌دارد.‌كمى آب و تشنگى در محیط خشك جزیره ‌العرب، اهتمام ادیان سامى به آب و نجات دادن تشنگان از هلاكت، خواندن نماز استسقا براى باریدن باران و نجات از تشنگى و نفرینهاى اعراب در مورد یكدیگر: «اَحَرّ اللّه صدره»، «سلّط اللّه علیه الحرّة تحت‌القرّة» كه كنایه از آرزوى عطش براى فرد نفرین شده‌اند گواه بر این مدعایند.

تشنگى در داستان ها و رویدادها:

الف. آدم(علیه السلام) در بهشت برزخى خویش از هرگونه تشنگى و گرما در امان بود: «و‌اَنَّكَ لا تَظمَؤُا فیها ولا تَضحى».(طه/20،119)

ب. قوم بنى‌اسرائیل در بیابان گرفتار تشنگى شدند، از این رو به موسى شكایت و از او طلب آب كردند. او از خدا براى قومش درخواست آب كرد. خداوند به او فرمود: عصایت را به سنگ بزن، پس، از آن 12 چشمه به تعداد قبیله‌هاى بنى‌اسرائیل جوشید: «و اِذِ استَسقى موسى لِقَومِهِ فَقُلنَا اضرِب بِعَصاكَ الحَجَرَ فَانفَجَرَت مِنهُ اثنَتا عَشرَةَ عَینًا». (بقره/60) آیه‌160 اعراف هم با مضمونى شبیه آیه قبل به این مطلب اشاره دارد: «و‌اَوحَینا اِلى موسى اِذِ استَسقـهُ قَومُهُ اَنِ اضرِب بِعَصاكَ الحَجَرَ...».برخى‌روایات ازسوگند موسى(علیه السلام) به حق اهل‌بیت پیامبراكرم(صلى الله علیه وآله)براى درخواست آب سخن گفته‌اند. این معجزه را نهمین نعمت الهى بر بنى اسرائیل دانسته‌اند. فایده دنیوى معجزه‌موسى(علیه السلام) رفع نیاز قومش هنگام تشنگى در بیابان و فایده اخروى آن دلالت بر وجود آفریدگار حكیم و پیامبرى موسى بود.

ج. خداوند سپاهیان طالوت را به نهر آب و تشنگى آزمود. طالوت به همراه لشكر خود در گرماى شدید تابستان براى نبرد با جالوت از بیت‌المقدس خارج شد و در حالى كه تنها اجازه نوشیدن یك مشت از آب رود را داشتند خداوند آنها را دچار تشنگى كرد. از آن میان شمار اندكى به دستور وى عمل كرده، سیراب شدند و سالم از نهر گذشتند؛ امّا متخلفان تشنه ماندند و از دشمن هراسیده، از نهر عبور نكردند. بعضى گفته‌اند: همگى از نهر گذشتند؛ ولى آنان كه بیش از حد آب نوشیدند اظهار ناتوانى كرده، در جنگ شركت نكردند: «فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ اِنَّ اللّهَ مُبتَلیكُم بِنَهَر فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنّى و مَن لَم یَطعَمهُ فَاِنَّهُ مِنِّى اِلاّ مَنِ اغتَرَفَ غُرفَةَ بِیَدِهِ فَشَرِبوا مِنهُ اِلاّ قَلیلاً مِنهُم».‌(بقره/ 249) مفسران براى این آزمون (ابتلا به نهر و تشنگى) سببهایى بیان كرده‌اند. بعضى از مفسران، با رویكردى عرفانى نهر را تمثیلى از دنیا دانسته‌اند كه نوشیدن بسیار از آن ذلت انسانو بازماندگى از آخرت را در پى دارد؛ اما برخى دیگر این معنا را خلاف ظاهر آیه و تأویلى نادرست دانسته‌اند.

د. در پى سرپیچى گروهى از مسلمانان از دستورهاى پیامبر(صلى الله علیه وآله) در جنگ تبوك آیه 120 توبه نازل شد. خداوند ضمن توبیخ این افراد، مردم مدینه و اعراب اطراف آن را از نافرمانى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مقدم داشتن خود بر ایشان باز مى‌دارد و آنان را به تحمل سختیها ملزم مى‌كند. در ادامه یادآور مى‌شود كه فرمان فوق از این روست كه در برابر تحمل هرگونه تشنگى، گرسنگى یا هر مصیبت دیگرى در راه خدا، اجر و پاداش خواهند گرفت: «ما كانَ لاَِهلِ المَدینَةِ و مَن حَولَهُم مِنَ الاَعرابِ اَن یَتَخَلَّفوا عَن رَسولِ اللّهِ ولا یَرغَبوا بِاَنفُسِهِم عَن نَفسِهِ ذلِكَ بِاَنَّهُم لا یُصیبُهُم ظَمَأٌ ولا نَصَبٌ ولا مَخمَصَةٌ فى سَبیلِ اللّهِ... اِلاّ كُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صــلِحٌ...».آیه 117 توبهنیز سخن از رحمت ویژه خدا نسبت به یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله)در جنگ تبوك به میان آورده است: «لَقَد تابَ اللّهُ عَلَى النَّبِىِّ والمُهـجِرینَ والاَنصارِ الَّذینَ اتَّبَعوهُ فى ساعَةِ العُسرَةِ...» آنان در گرماى شدید تابستان به سوى تبوك حركت كردند؛ اما دچار سختیهاى فراوان شدند. در روایات «فى ساعَةِ العُسرَةِ» به سختى در آب (تشنگى)، زاد و مركب تفسیر شده است. شدت تشنگى چنان بوده كه اصحاب مجبور به كشتن شتران و استفاده از آب داخل شكم آنها شدند. در پى درخواست بعضى از صحابه و دعاى پیامبر(صلى الله علیه وآله)باران فراوان بارید و همگى سیراب شدند.

آدم(علیه السلام) در بهشت برزخى خویش از هرگونه تشنگى و گرما در امان بود: «و‌اَنَّكَ لا تَظمَؤُا فیها ولا تَضحى».

هـ. در برخى از تفاسیر «رِجزَ الشَّیطـن» در آیه «و‌یُذهِبَ عَنكُم رِجزَ الشَّیطـن»(انفال/8) به وسوسه شیطان در جنگ بدر و ترساندن یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) از تشنگى تفسیر شده است.

و. حرف «عین» در «كهیعص» (مریم/ 1) به عطش امام حسین(علیه السلام) تأویل شده است.

تشنگى در آخرت:

الف. برخى آیات قرآن سخن از شرابهاى بهشتى به میان آورده است (انسان/ 76، 5، 21)؛ اما از سوى دیگر تشنگى و هرگونه سختى كه از آثار جهان ماده است در بهشت وجود ندارد، بنابراین وجود نوعى میل به نوشیدن در میان بهشتیان، متفاوت با آنچه به عنوان تشنگى مى‌شناسیم، ممكن است.

ب. آیه «اِنّا اَعطَینـكَ الكَوثَر»(كوثر/1) نیز به ورود پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امت ایشان بر حوض كوثر براى فرو نشاندن عطش، قبل از رسیدن به مقام‌كریم تفسیر شده است.

ج. بخشى از آیات، تشنگى شدید دوزخیان در برزخ (انعام/ 93)، قیامت (طه/20،102) هنگام ورود به جهنم (مریم/19، 86) و عذاب (واقعه/‌56، 55) را تصویر كرده و صحنه‌هاى قبل و بعد از آن را بیان مى‌كند.

د. در برخى آیات از شیوه نزول عذاب بر ستمگران هنگام مرگ یاد شده است: «و‌لَو‌تَرَى اِذِ الظّــلِمونَ فى غَمَرتِ المَوتِ والمَلـئِكَةُ باسِطوا اَیدیهِم اَخرِجوا اَنفُسَكُمُ الیَومَ تُجزَونَ عَذابَ الهونِ».(انعام/6، 93) بعضى روایات تفسیرى «عذاب‌الهون»را به تشنگى به هنگام مرگ و برخى دیگر تشنگى در قیامت معنا كرده‌اند. روایات دیگرى نزول آیه را در مورد معاویه و بنى‌امیه و یاران آنها، مسیلمه، عبداللّه بن سعد بن ابى سرح، مدعیان دروغین امامت، منكران آنچه خدا درباره آل محمد(صلى الله علیه وآله)نازل كرده و ظالمان به حقوق اهل‌بیت پیامبر(علیهم السلام) دانسته‌اند.

هـ. آیه «و‌اِنَّ لَهُ عِندَنا لَزُلفى و حُسنَ مَـاب»(ص/38،25، 40) نیز به سقایت داود(علیه السلام)در روز قیامت به هنگام عطش و گرماى شدید آن روز تفسیر شده است.

و. در قیامت سیاهى چشم مجرمان از شدت تشنگى كبودرنگ گشته، با این حال محشور مى‌شوند: «و نَحشُرُ المُجرِمینَ یَومَئِذ زُرقـا».(طه/20،102) آنها بر اثر تشنگى شدید وارد جهنم مى‌شوند تا آبى بنوشند؛ ولى از آب گوارا منع مى‌شوند: «و نَسوقُ المُجرِمینَ اِلى جَهَنَّمَ وِردا».(مریم/19،86) مفسران واژه «وِرداً» را به «عطاشاً» معنا كرده‌اند. حركت آنها همراه با اهانت و كوچك شمردن و همچون حیوانات و شترانى است كه به سوى آب رانده مى‌شوند.

ز. «وِرْد» در «بِئسَ الوِردُ المَورود»(هود/11،98) به آبى كه حیوان و انسان تشنه بر آن وارد مى‌شوند تفسیر شده‌است.

ح. اهل آتش پس از دیدن سختیها و عذابها از بهشتیان تقاضاى آب و نعمت مى‌كنند تا عطش و شدت گرماى خود را فرو نشانند:«و نادى اَصحـبُ النّارِ اَصحـبَ الجَنَّةِ اَن اَفیضوا عَلَینا مِنَ الماءِ اَو مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ».(اعراف/7،50) بر‌اساس برخى روایات، اهل آتش تا 40 سال پاسخى نمى‌شنوند و پس از آن با حالتى تحقیرآمیز به آنها گفته مى‌شود: خداوند آن دو را بر كافران حرام كرده است: «اِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الكـفِرین».(اعراف/7،50)

برخى آیات قرآن سخن از شرابهاى بهشتى به میان آورده است (انسان/ 76، 5، 21)؛ اما از سوى دیگر تشنگى و هرگونه سختى كه از آثار جهان ماده است در بهشت وجود ندارد، بنابراین وجود نوعى میل به نوشیدن در میان بهشتیان، متفاوت با آنچه به عنوان تشنگى مى‌شناسیم، ممكن است.
ط. دوزخیان (اصحاب شمال) بر اثر گرسنگى شدید از میوه زقوم* و ضریع* مى‌خورند و دچار تشنگى شدید و حرارت مى‌شوند. آنها به گمان برطرف كردن عطش خود از حمیم و صدید مى‌نوشند: «لاَكِلونَ مِن شَجَر مِن زَقّوم * فَمالِـونَ مِنهَا البُطون * فَشـرِبونَ عَلَیهِ مِنَ الحَمیم».(واقعه/56،52 ـ 54)؛ «و‌یُسقى مِن ماء صَدید» (ابراهیم/14،16)؛ اما نه تنها تشنگیشان را رفع نمى‌كند، بلكه آن را شدت مى‌بخشد: «لا‌یَذوقونَ فیها بَردًا ولا شَرابـا»(نبأ/78،24)؛ «یَتَجَرَّعُهُ و لا یَكادُ یُسیغُهُ».(ابراهیم/14،17) برخى آیات هم از وارد شدن آنها به جهنم و نوشیدن از چشمه جوشان آن حكایت مى‌كند: «تُسقى مِن عَین ءانِیَه». (غاشیه/88،5)

ى. آیه 55 واقعه/56 براى تبیین عطش و شدت عذاب، آب آشامیدن اهل جهنم را به نوشیدن شترى تشبیه مى‌كند كه به

مرض هُیام (احساس تشنگى پایان‌ناپذیر) مبتلاست: «فَشـرِبونَ شُربَ الهیم».در این بیمارى شتر آن قدر آب مى‌نوشد تا مى‌میرد. بعضى «هیم» را جمع «هَیام» به معناى شنها و ریگها دانسته‌اند كه آب را در خود نگه نداشته و مى‌خورند (شنهاى تشنه‌اى كه سیراب نمى‌شوند). از نظر عرفا اهل دوزخ به سبب حبّ دنیا و رذایل اخلاقى دچار عطش نفس شده و بر اثر آرزوهاى پست و مذموم تشنگیشان شدیدتر مى‌شود و همانند شتر تشنه به سخت‌ترین درد تشنگى گرفتار مى‌شوند.

ك. آیه 29 كهف در بیانى تهدیدآمیز مردم را در انتخاب ایمان یا كفر مخیّر مى‌كند و نتیجه انتخاب كفر را آتش و تشنگى شدید مى‌داند. كافران در احاطه آتش به استغاثه و طلب آب مى‌پردازند؛ اما جز تمسخر و آبى در نهایت حرارت (كالمهل) نصیبى ندارند: «فَمَن شاءَ فَلیُؤمِن ومَن شاءَ فَلیَكفُر... و اِن یَستَغیثوا یُغاثوا بِماء كالمُهلِ». واژه «یَستَغیثوا»ممكن است از «غَوْث» به معناى طلب یارى یا از «غَیْث» به معناى درخواست باران باشد. روایات، یاوران ستمگران و كافران به ولایت اهل بیت(علیهم السلام)را از مصادیق آیه شمرده و تشنگى آخرت را نتیجه ستم به خاندان پیامبر دانسته‌اند.

ل. در آیه‌اى دیگر به تغییر رنگ پوست اهل دوزخ از شدت تشنگى اشاره شده است: «لَوّاحَةٌ لِلبَشَر».(مدثّر/74،29)

گروه دین و اندیشه - مهدی سیف جمالی

--------------------------------------------------------------------------------

منابع: محمد مهدى ملك محمدى

دائرة المعارف قرآن کریم (جلد 7)