وقف، در لغت به معناي ايستادن و پايندگي و در اصطلاح، نگه داشتن اصل مال و رها کردن منافع آن، براي مصرف در کارهايي است که سود همگاني دارد. علامه حلي در اين باره مي فرمايد: «وقف، آن است که اصل مال را نگه دارند و تا اصل مال هست، منافع آن را در راه خير مصرف کنند». گروهي سرچشمه اين تعريف را، حديثي مي دانند که از پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نقل شده است که فرمود: «اصل مال را نگه داريد و منافع آن را جاري سازيد.»

وقف سنّتي عمومي

عمل وقف، به دين مبين اسلام اختصاص ندارد و در ميان ديگر اديان نيز رواج داشته و دارد. اوقاف حضرت ابراهيم عليه السلام که تا امروز نيز باقي مانده، خود بهترين دليل بر اين است که وقف، پيش از اسلام نيز وجود داشته است.

حضرت امام خميني رحمه الله در کتاب البيع وقف را يک امر عقلايي دانسته اند که ميان پيروان تمام اديان و چه بسا غير پيروان اديان نيز مرسوم بوده است.

اسلام و وقف

وقف پس از اسلام، با تأثيرپذيري از جهان بيني اسلامي، به صورتي استوار و جهت دار مطرح شد و هم چون چشمه سار غير خواهيِ خداپسندانه و مردم گرايانه، به جريان خود ادامه داد. اين عمل نيک، به رغم اين که در دوره هاي مختلفِ خلفا و شاهان، دستخوش فراز و نشيب هايي بوده، در زمينه هاي گوناگون گسترش يافت. شگفت زده مي شويم وقتي مي شنويم که جريان پرشتاب خيرانديشي مردمي، در بستري که دين اسلام و مذهب شيعه فراهم کرده بود، به قدري گسترش مي يابد که در دوران شاه سلطان حسين صفوي، ديگر جايي براي وقف نبوده و حتّي هم زيستي مسالمت آميز با ارامنه و کليميان، اين شور همگاني را به ميان پيروان ديگر اديان نيز کشانده بود.

رويکردهاي وقف

1. رويکرد اجتماعي
سنّت نيکوي وقف، يکي از مصداق هاي آشکار نيکوکاري و غيرخواهي است که انسان، با بهره گيري از آموزه هاي پيامبران، از ديرباز آن را بنيان نهاده و در صحنه حيات اجتماعي، به وديعت گذاشته است. در وقف، دو بُعد خوددوستي و نوع دوستي انسان، به ظهور مي رسد.

الف) خود دوستي

يکي از هنرهاي اسلام به منظور نفوذ بيش تر در انسان، استفاده از خوددوستي يا حُبّ نفس است. خداوند متعال در آيات مختلف، به انسان عنوان مي کند که اگر خودت را دوست داري، به انجام واجبات و ترک محرّمات همّت گمار. در وقف نيز از بُعد خوددوستي انسان استفاده کرده و عضويت در اين نهاد را، راهي مي داند که در آن، نام انسان و مالکيت اموال و دارايي هاي او، تا ابد تضمين مي شود. وقتي انساني ببيند که مثلاً فردي پانصد سال پيش چيزي را وقف کرده که سودي مادي يا معنوي را به مردم مي رساند و در حال حاضر هم از او به نيکي ياد مي شود، اين احساس برايش پيش مي آيد که راهي وجود دارد که انسان بتواند عمر خود را بسيار طولاني کند و به قول سعدي، «مرد نکونام» باقي بماند.

وقف، تکريم واقف

اسلام، احترام خاصي براي فرد مسلمان قايل شده، به او حق قانون گذاري داده است؛ به طوري که او با تنظيم وقف نامه، مي تواند قوانين و مقرراتي را وضع و مال مورد وقف و متولّي آن را معيّن و موارد مصرف را مشخص کند که پس از احراز شرايط، به عنوان قانون شرعي و رسمي به حساب مي آيد. اين قانون ـ که از تکريم انسان در اسلام حکايت دارد ـ قانوني ارجمند و گرامي است و بايد همه شرايط آن محترم شمرده شود و تغيير در آن ها بر خلاف نيّت وقف کننده، به هيچ رو روا نيست.

ب)نوع دوستي

يکي از ابعاد اجتماعي وقف، نوع دوستي، غيرخواهي و مردم گرايي است. در اين بُعد، بهترين روابط انساني حاکم مي شود و ديوارهاي تنگ فردپرستي و بي تفاوتي در خصوص زندگي ديگران فرو مي ريزد. اهميت اين بُعد آن قدر زياد است که حتّي برخي از فقها، هم چون محقق حلّي، منابع وقف را ويژه مسلمانان ندانسته و بهره مندي غير مسلماناني که در حکومت اسلامي زندگي مي کنند را هم از موقوفات، روا دانسته اند و حتي بالاتر از آن، وقف مالِ مسلمان را فقط براي کافران ذمي، بي اشکال مي دانند. بايد توجه داشت که فراملّي بودن عمل وقف که مرزهاي عقيده را درمي نوردد و حالتي جهان شمول پيدا مي کند، از مصاديق بدست آوردن دل ها براي پذيرش دين است که در گسترش اسلام، تأثير به سزايي دارد.

کمک پنهان

در جامعه اسلامي، همه در قبال ديگر هم نوعان، خود را مسؤول دانسته و بهترين مردم، سودمندترين آن ها براي مردم معرّفي شده است.

نکته ظريف اجتماعي وقف اين است که چون بهره مندان از منفعت هاي موقوفات، به طور مستقيم با وقف کننده رو به رو نمي شوند، هيچ گونه منّت و تحقيري به چشم نخواهند ديد و عزت افراد، محفوظ مانده و محترم شمرده مي شود.
قرآن کريم هم در آيه 270 سوره بقره، کمک مخفي به نيازمندان جامعه را، بالاتر و برتر دانسته و مي فرمايد: «اگر انفاق ها را آشکار کنيد، خوب است، و اگر آن ها را مخفي ساخته و به نيازمندان بدهيد، براي شما بهتر خواهد بود».

دامنه وقف

شايد بتوان ده ها مورد انساني و اجتماعي را برشمرد که از دامنه گسترده وقف حکايت دارد. کمک به خانواده زندانيان، تهيه سلاح براي مجاهدان و حتي زيباسازي شهرها، از مواردي است که موقوفاتي به آن ها اختصاص داده شده است. پس، بُعد اجتماعي وقف، تنها به حسينيه و مسجد خلاصه نشده، رويکرد اجتماعي آن، دامنه گسترده اي را شامل مي شود.

2. رويکرد اقتصادي
شايد بتوان متداول ترين نقش وقف را، در رويکرد اقتصادي آن ديد. نمونه موقوفاتي که در سيره پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام وجود داشت، بيش تر در همين قالب بود. براي مثال، باغ هاي هفتگانه اي که به وسيله «مُخَيْرَق»، از دانشمندان يهود، در اختيار رسول خدا صلي الله عليه و آله گذاشته شده بود، در سال هفتم هجري توسط آن حضرت به عنوان پشتوانه اقتصادي نظام اسلامي، وقف گرديد.

جابر، درباره اهتمام مسلمانان صدر اسلام به مسأله وقف، چنين نقل مي کند: «کسي از ياران پيامبر نبود که داراي توانايي مالي باشد و مقداري از آن را وقف نکند.»

اصله هاي خرمايي که حضرت علي عليه السلام به دست خود مي کاشت، چاه هاي آبي که به بهره برداري مي رساند و مزرعه هايي که احداث و براي فقيران و نيازمندان وقف مي کرد، همه و همه، نشان دهنده اهميت وقف و امکان بهره برداري گسترده اقتصادي، از اين عمل خداپسندانه است.

آثار اقتصادي

از مهم ترين آثار اقتصادي وقف، محدود کردن «انباشت ثروت» و «زياده خواهي» است. وقف، رويکردي است که بدون هرگونه اختلاف، درگيري و عدم رضايت، انتقال ثروت ها را در پي دارد.
امتياز وقف اين است که وقف کنندگان، تنها بر اساس وجدان ديني خود عمل مي کنند؛ بي آن که به اين کار مجبور شده باشند و به ضمانت اجرايي خاصي از جامعه نياز باشد. افزون بر اين، وقف، برخلاف شيوه هاي ديگر انتقال ثروت، معمولاً افراد محتاج و کارهاي عام المنفعه را دربرمي گيرد که در تأمين عدالت اجتماعي اثربخش تر خواهد بود. هدف رويکرد اقتصادي وقف، اين است که سطح زندگي طبقه هاي پايين اجتماعي ـ که نمي توانند نيازمندي هاي زندگي خود را بدون کمک ديگران برآورده سازند ـ بالا بيايد و از فاصله طبقاتي کاسته شود.

3. رويکرد فرهنگي
مروري بر موقوفات، نشان مي دهد که بخش قابل توجهي از آن ها، به مراکز علمي و آموزشي، چون دانشگاه ها، مدرسه ها، مراکز پژوهشي و... اختصاص دارد که از رويکرد فرهنگي وقف حکايت مي کند.

آمار نشان مي دهد که پس از پيروزي انقلاب اسلامي، شمار موقوفات افزايش چشم گيري داشته که از لحاظ نوع اهداف و نيّت هاي وقف کنندگان، قابل تأمّل و داراي اهميت است؛ چرا که بيش تر مصرف هاي اين موقوفات، در راه رفع نيازهاي ضروري جامعه، اعم از نيازهاي فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي بوده و مشکلي از مشکلات اساسي جامعه را حل کرده است.

منبع : مجله ي گلبرگ