● ویژگی های امام
بدان که در هر عصری از اعصار، مردان الهی نغمات الهی را در گوش ها طنین انداز می کنند و ایشان حضرات اولیایند که طالبین حقیقت را از رحیق صهبای ازلیّت سرمست نموده و در عالم ملکوتی و لاهوتی به تأدیب می پردازند تا بدین وسیله سلسله ی تکامل انسانی باقی و ماء معین معانی احکام که اصل اصیل غصون تربیت است در جویبار دل های عارفان جاری گردد.[۱] شیعه ی امامیه ایشان را امامان و پیشوایان خود به شمار می آورد و بر این باور است که آنان از ویژگی هایی برخوردارند که دیگر انسان ها از آنها بی بهره اند. در این نوشتار تنها به دو ویژگی امام از نگاه شیعه ی امامیه نظر می افکنیم.
▪ سوال: چرا امام باید برترین انسانها باشد؟ بهروز محمدی منفرد
ـ جواب: یکی از ویژگیهای اساسی امام که مورد اختلاف مسلمانان واقع شده،بایستگی برتربودن امام از سایرافراد امت است. شیعه ی امامیه و برخی ازعلمای اهل سنت افضلیت را از شرایط امامت می دانند [۲] و در مقابل، دیگرعلمای اهل سنت و جماعت و بسیاری ازمعتزلیان و خوارج و زیدیه چنین شرطی را برای امامت قایل نشده اند و تقدیم مفضول بر فاضل را جایز می دانند.[۳]
در این نوشتار مسئله ی افضلیت امام، تنها از دیدگاه شیعه بررسی می شود.
● گستره ی افضلیت
افضلیت امام دایره ی گسترده ای دارد که هم شامل کمالات دنیوی و فضایل ظاهری، همانند علم ،تدبیر، ذکاوت و شجاعت و... و هم در بردارنده ی سعادت و تعالی معنوی است; به این معنا که ثواب و پاداش و بهره ی اخروی او از دیگر مردم بیشتر باشد و علاوه برآن، تمامی مسئولیت های مربوط به امر امامت را شامل می شود.
شیخ طوسی می گوید:
و یجبُ أن یکون الامامُ افضلَ من کلّ رعیته فی کونه اکثر ثواباً عند الله و فی الفضل الظاهر;[۴] و باید امام از رعیتش افضل و برتر باشد، هم در بیشتر بودن ثواب نزد خداوند و هم در فضل و کمال ظاهری.
سید مرتضی نیز می نویسد:
در استحقاق برای امامت، تنها عصمت شرط نیست، بلکه شرط است که امام در فضیلت ظاهری و کثرت ثواب از دیگران برتر باشد.[۵]
بنابراین گستره ی افضلیت امام شامل تمامی کمالات و فضایل ظاهری و سعادت و تعالی و ثواب اخروی می شود.
▪ دلیل افضلیت امام
الف) ادله ی عقلی
۱) تقدیم مفضول بر فاضل قبیح است.
این دلیل، تنها دربردارنده ی بایستگی افضلیت امام در گستره ی کمالات دنیوی و فضایل ظاهری و هم چنین ویژگی های مربوط به امر امامت است.
علامه حلی (ره) در تبیین این دلیل می گوید:
امام یا در فضایل مساوی با امت است و یا ناقص تر از آنها و یا افضل از آنها; فرض اول محال است، زیرا در صورت تساوی بین امت و امام، ترجیح یکی بر دیگری به امامت محال[۶] است; از فرض دوم نیز محال عقلی پیش می آید، زیرا عقلا ممکن نیست که مفضول بر فاضل مقدم گردد; بنابراین، فرض سوم مطلوب و متصور است.[۷]
هم چنین شیخ طوسی(ره) بیان می دارد:
دلیلِ این که امام باید در ظاهر افضل باشد این است که ضرورتاً تقدیم مفضول بر فاضل قبیح است; زیرا به عنوان نمونه، قبیح است که یک حاکم، کسی را رییس خطاطان چیره دست و ماهر بکند که مانند کودکان خط می نویسد و خطش از آنان برتر نیست و هم چنین قبیح است کسی را رییس فقهایی همانند ابوحنیفه و شافعی و... بکند که در فقه از آنان ضعیف تر است. آری عقلای عالم این فعل حاکم را زشت می شمارند; زیرا تقدیم مفضول بر فاضل قبیح است; و از آن جا که خداوند امام را نصب کرده است، بایستی کسی را نصب کند که در علم و گمان ما از همه افضل باشد.[۸]
بنابراین، عقلا تقدیم مفضول بر افضل قبیح است و متکلمان امامیه به طرق مختلف این قاعده را در انطباق بر امامت تبیین نموده اند.[۹]
۲) هدف از بعثت انبیا آن است که نفوس مردم کامل شود; بنابراین پیامبر باید در صفات کمال از مردمی که به سوی آنان برانگیخته شده است کامل تر و افضل باشد تا بتواند آنها را هدایت و کامل کند، و روشن است اگر در بین مردم کسی برتر از نبی و یا مساوی با ایشان باشد هدایت پیامبر در او تأثیری ندارد، در حالی که غرض از فرستادن رسولان این است که تمام مردم هدایت ،تزکیه و تربیت شوند و به کمال نهایی برسند. پس از روشن شدنِ این مسئله در مورد نبی، لازم است که امام نیز از مردم در صفات کمالی هم چون شجاعت، کرم، عفت، صدق، عدل، تدبیر، علم و حلم و خلق و... افضل باشد; چون قائم مقام و نایب پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در تمامی امور ـ جز تلقی وحی ـ است.»[۱۰]
این دلیل نیز لزوم افضلیت امام را در ویژگی ها و فضایل ظاهری و کمالات دنیوی ثابت می کند.
۳) دلیل دیگر عصمت است که به برتری امام در کمالات و ثواب بیشتر اخروی اشاره دارد.
متکلمان امامیه با ادله ای همانند «حافظ شریعت» و «امتناع تسلسل»، لزوم عصمت امام را ثابت نموده اند.[۱۱]
بنابراین، چنانچه کسی هم عصمت علمی[۱۲] و هم عصمت عملی[۱۳] داشته و از هرگونه خطا و اشتباه و گناهی ـ آن هم به سبب ایمان و یقین قلبی و اختیار خود ـ برحذر باشد، از دیگر افراد بشر که همواره مرتکب خطاها و اشتباهات و گناهان کوچک و بزرگ می شوند، برتر و افضل است و از ثواب و بهره ی اخروی بیشتری برخوردار می شود. شیخ طوسی می گوید:
وجود عصمت در امام دلالت می کند بر این که ثواب و بهره ی اخروی و پاداش امام بیشتر است و چنانچه عصمت امام ثابت شود، قطع پیدا می شود بر این که امام از نظر ثواب از دیگران برتر است.[۱۴]
۴) امام حجت خدا،[۱۵] انسان کامل[۱۶] و غایت خلقت[۱۷] است. پژوهشگران امامیه درنوشتارهای پرشمار امام شناسی مقامات و مراتب وجودی فوق رابرای رییس عامه ی انسانها در امور دین و دنیا ثابت نموده اند و هم چنین بیان کرده اند که امام قطب عالم امکان[۱۸]و محور هستی، فلسفه ی خلقت[۱۹] و خلیفة الله در زمین است; و بدیهی است که شخصی با این درجات و مقامات عالی عرفانی از ارزش والای معنوی و متعالی برخوردار است و مقرب ترین شخص درگاه الهی به شمار می آید و بی تردید بهره های معنوی و ثواب و پاداش اخروی چنین شخصی نیز بیشتر از دیگران است.
۵) دلیل دیگر قاعده ی لطف است. لطف آن است که بنده را به طاعت نزدیک و از معصیت دور گرداند و امامت از بارزترین مصادیق آن به شمار می آید.[۲۰] روشن است امامی که تنها با انگیزه ی الهی و نزدیک کردن مردمان به طاعت و دور گرداندن آنها از گناه آن هم به عالی ترین شکل ممکن و به نحو اتم و اکمل، سبب گردد که دیگران به خدا نزدیک تر و درنتیجه از ثواب اخروی برخوردار، و به سعادت و تعالی اخروی نایل شوند، خود از ثواب و بهره ی اخروی بیشتری برخوردار است. به یقین، خورشیدی که همگان از نعمت نورش بهره می گیرند خود از نور بیشتری برخوردار و بلکه عین نور است.
ب) ادله ی نقلی
۱) (أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاّ أَنْ یُهْدی);[۲۱] آیا کسی که به حق هدایت می کند سزاوارتر است که تبعیت شود، یا کسی که هدایت نمی شود مگر این که او را هدایت کنند؟!
این آیه یکی از واضح ترین آیات قرآن است که بر افضلیت امام دلالت دارد.[۲۲] و از آن استفاده می شود که تقدیم مفضول (کسی که به واسطه ی دیگری هدایت می شود یا اصلا هدایت پذیر نیست) بر فاضل (که دارای هدایت ذاتی است) قبیح است[۲۳] و امام برترین انسان ها در انجام مسئولیت های امامت وکمالات ظاهری است.
▪ نکات مهم آیه در دلالت بر افضلیت
الف) مراد از هدایت به حق، رساندن به مطلوب است، نه نمایاندن راهی که منتهی به حق می شود.
ب) مراد از (أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاّ أَنْ یُهْدی)کسی است که به خودی خود هدایت نمی شود، که هم شامل کسانی است که به وسیله ی دیگری هدایت می شوند و هم کسانی که اصلا هدایت نمی شوند، نه بنفسه و نه بواسطه ی غیر، نظیر بتها و خدایان دروغین که قابلیت هدایت به واسطه غیر را نیز ندارند.
ج) هدایت به حق به معنای رساندن به مقصد، تنها شأن خدا و کار کسی است که بنفسه هدایت شود; و هدایتش به واسطه ی غیرنباشد.
یعنی بین او و خدا واسطه ای در امر هدایت نباشد که شامل انبیا و اولیا می شود.»[۲۴]
د) «امام باید معصوم از گناه و اشتباه باشد والا مهتدی بنفس نبوده و خود راه را نیافته و در هدایت محتاج به غیر است».[۲۵]
با توجه به نکات فوق می توان گفت آیه ی ذکر شده دلالت دارد بر این که تنها کسی لیاقت و شایستگی برای امامت و پیشوایی دیگران را دارد که «خود هدایت ذاتی و بدون واسطه داشته و عمل او به هدایت خود و به تأیید الهی و تسدید ربانی صورت گرفته باشد»[۲۶]که چنین شخصی سعید و پاک و معصوم و افضل و برترین انسان هاست و اوست که می تواند هدایتگر جامعه باشد، نه کسانی که یا اصلا هدایت شدنی نیستند و یا به واسطه ی دیگری هدایت می شوند که در هر دو صورت، معصوم نبوده و مفضول هستند.
۲) (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ);[۲۷] بگو آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند برابرند!
این آیه به خردمندان یادآور می شود که چگونه امکان دارد یک شخص عالم تر، پرهیزکارتر و شریف تر از نظر حسب و نسب، فرمان بر و مطیع کسی باشد که از او، در این موارد پایین تر و پست تر است![۲۸]
بنابراین، با توجه به این آیه می توان گفت امام باید افضل از دیگر افراد امت باشد.
۳) امام رضا(علیه السلام) می فرماید:
امام یگانه ی زمان است، کسی به مقام اونمی رسد، هیچ دانشمندی با او برابری نمی کند، بدل و مانند و همتایی ندارد، و همه ی فضایل را دارد بدون آن که آنها را درخواست نماید، بلکه داشتن آن فضایل امتیازی است که خداوند به فضل خود به او عطا فرموده است و... .[۲۹]
این روایت گواهی است بر این که فضایل امام در بالاترین سطح خود است به گونه ای که هیچ یک از انسان ها و خلایق به پای او نمی رسند و جایگاه او، هم در ظاهر و هم در نزد خداوند، بالاتر از همگان است، البته گفتنی است این روایت ارشاد به حکم عقل و مؤید آن است.