در توليد كتاب، همه قوانين حاكم بر توليد يك محصول اقتصادي وجود دارد و از همين رو استفاده از همه امكانات، ابزارها و فضاهاي لازم در اين عرصه نيز بايد مورد توجه قرار گرفته و در آن حوزه فعاليتهاي لازم صورت پذيرد.
رشد فناوريهاي نوين و سرعت گسترش آن به تمام حوزههاي زندگي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي و حتي سياسي بهرهگيري حوزه توليد و نشر كتاب از اين فناوريها را نيز ضروري ميسازد. كاهش فاصلهها، حذف حضور فيزيكي در مكانهاي خاص و لازم، سرعت انتقال درخواستها، حذف چيزي به نام پول فيزيكي و دهها ويژگي ديگر از جمله خواص دنياي تازهاي است كه شبكه جهاني اينترنت آفريده است.
راهاندازي شبكههاي فروش اينترنتي محصولات و كالاها كه حالا ديگر در تمام نقاط ايران هم رواج نسبي يافته، چيزي است كه به حوزه كتاب هم رسيده و بخش عمدهاي از فعاليتهاي اقتصادي اين حوزه مهم فرهنگي را گسترش داده و مدام گسترش بيشتري ميدهد.
شبكههاي اينترنتي عرضه و فروش كتاب موضوع اين گزارش است، هرچند با گسترش روزافزون حركت ما به سمت آن همچنان كند پيش ميرود. كارشناسان دلايل عمدهاي براي اين امر مطرح ميكنند.
در ايران و براساس آمارهاي رسمي از سال 83 همه ساله بيش از 50 هزار عنوان كتاب منتشر ميشود و بخش عمدهاي از اين كتابها قابليت حضور در كتابفروشيها، شبكههاي اينترنتي، كتابخانههاي عمومي، كتابخانههاي دانشگاهي، كتابخانههاي شخصي و ... دارد. همانگونه كه توليد كتاب در ايران هنوز بر مدار سنت ميچرخد، توزيع و عرضه اين كالاي استراتژيك هم از همين مسير بظاهر ساده ميگذرد.
هنوز هم بخش عمدهاي از توزيع كتاب به عهده بازار غيررسمياي است كه پخشيها نام دارند. اينان كه به باور عدهاي از فعالان حوزه نشر مافياي توزيع را ميگردانند با پول گستردهاي كه در بازار كتاب خرج ميكنند اجازه تغيير مسير اين جريان را به كسي نخواهند داد و در اين راه برنامههاي بسياري را هم به بنبست كشاندهاند، اما با همه اين مقاومتها و بر طبل سنت كوبيدنها، بخشي از حوزه نشر وارد عرصه مجازي شده و طرحي نو درانداختهاند؛ طرحي كه گرچه به آرامي پيش ميرود، اما گامهاي بزرگي هم برداشته و تلاشهاي بسياري را هم رقم زده است.
جغرافياي مجازي كتاب ما كجاست
با گسترش شبكه اينترنت و به تبع آن گسترش فعاليتهاي حوزههاي مختلف در اين درياي مجازي، ايرانيان از فعالترين كاربران اين شبكه جهانياند. فعاليت بيش از يك ميليون وبلاگ از ايرانيان در اين شبكه خود گواهي بر اين مدعاست. بيش از يك ميليون وبلاگ، صدها هزار پايگاه اطلاعرساني داخلي و خارجي و اين همه انسان حاضر در اين فضاي باز و بزرگ، مسلما به فعاليتهاي رفاهي و امكانات جانبي و فوقالعاده نياز اساسي دارد.
هزاران پايگاه خدماترساني اينترنتي و به تبع آن هزاران پايگاه ارائه خدمات فروش محصولات به صورت اينترنتي از مزاياي اين جهان بزرگ است كه به چند ميليون نفر از ايرانيان خدمات ارائه ميكنند. همان گونه كه از تعداد اين شبكهها و پايگاهها آماري در دست نيست از شبكههايي كه به صورت مشترك به فروش و عرضه همه محصولات و همچنين كتاب ميپردازند و شبكههاي ويژه فروش كتاب، آماري در دست نيست.
تعداد وبلاگهاي ايرانيان تنها آماري بود كه پس از اعلام ساماندهي پايگاههاي اينترنتي از سوي وزارت ارشاد و براساس برخي برآوردهها اعلام شد. به هر حال اكنون و پس از اعلام آمادگي پايگاه اينترنتي آمار فوق براي عرضه و فروش كتابهاي ايراني صدها پايگاه به فروش كتاب به صورت اينترنتي و در فضاي مجازي ميپردازند و در كنار پايگاههايي كه براي ارائه خدمات به ناشران و توليدكنندگان كتاب و مخاطبان ميپردازند، ناشران و موسسات انتشاراتي هم براي خود پايگاههاي فروش اينترنتي آثار خود را راهاندازي كرده و آثار خود را عرضه ميكنند.
در نظر بگيريم اگر حدود 250 ناشر فعال در كشور باشند (به گفته مسوولان وزارت ارشاد و برخي فعالان اين حوزه) و تمام اين 250 ناشر براي خود يك پايگاه اينترنتي فروش راهاندازي كرده باشند تنها 250 فروشگاه اينترنتي فروش كتاب در كشور ما فعاليت ميكنند. به اينآمار دهها شبكه معروف و معتبر را هم كه اضافه كنيم، رقم قابل توجهي به دست ميآيد.
نخستين سنگهاي بنا
نخستين شبكه رسمي فروش اينترنتي كتاب در ايران در سال 82 با عنوان شبكه كتاب توسط بخش خصوصي و در اندازه محدود آغاز به كار كرد. اين شبكه در حال حاضر در كنار دهها و صدها شبكه كه اين روزها مثل قارچ سر بر ميآورند. به فعاليت خود ادامه ميدهد. آخرين شبكه رسمي نيز بتازگي از سوي سازمان تبليغات اسلامي راهاندازي شد و قرار است. حجم عمدهاي از فعاليتهاي توزيع و عرضه و فروش كتاب را به عهده بگيرد.
اين نخستين شبكه دولتي فروش اينترنتي كتاب نيست، چرا كه بيشتر دانشگاهها و ناشران دولتي پيش از اين وارد اين كارزار شدهاند.
شبكههاي بزرگ كه براي ارائه خدمات به ناشران راهاندازي شدهاند با دريافت آگهي از ناشران، امكان معرفي كتاب در شبكه و در ايجاد اين امكان كه ناشران ميتوانند آثار خود را در دسترس مخاطبان قرار داده و در صورت انتخاب امكان فروش و ارسال هر اثر را به آساني داشته باشند، فصل نويني در عرضه و توزيع كتاب ايراني گشودهاند.
ناشران هم با استفاده از شبكه ويژه خود از يك طرف و شبكههاي ديگري كه در بالا گفته شد از مزاياي ارزانتر اين فضاهاي غير فيزيكي، اما كاربردي بهره بسيار ميبرند.
كافي است سري به چند پايگاه اينترنتي فروش كتاب بزنيد تا بدانيد در هر پايگاه حداقل يكصد و حداكثر يكهزار ناشر عضويت دارند و علاوه بر امكان استفاده از تبليغ، كالاي خود را در زمان اندك و با سرعت بسيار به فروش ميرسانند بيآن كه با كسي رودررو و مواجه شوند يا بر سر قيمت كتاب به چانهزني بپردازند.
محسن ذكايي، مدير پايگاه اينترنتي فروش كتاب آدينه بوك با اشاره به بازديد روزانه 25 تا 30 هزار نفر از اين پايگاه، از سفارش و ارسال سالانه 30 هزار عنوان كتاب از سوي اين پايگاه خبر ميدهد.
نفيسه رضواني، مدير پايگاه اينترنتي آي آي كتاب هم از چنين استقبالي خبر ميدهد.
چرا پايگاههاي اينترنتي؟
كارشناسان علت رويآوري مخاطبان و قشر دانشجو و دانشگاهي به اين فناوري را سرعت، نياز نداشتن به حضور در يك مكان خاص براي خريد، تحويل در هر مكاني كه بخواهيد و حتي تخفيف قيمت پشت جلد و... ميدانند.
از سوي ديگر در هر كجاي ايران هم كه باشيد با يك انتخاب ساده از يك شبكه ميتوانيد كتاب مورد نظر خود را پس از يك فاصله زماني حداقل 48 ساعته دريافت كنيد.
دسترسي نداشتن بخش عمدهاي از مردم به اينترنت، سرعت پايين آن و بيگانگي نسبي ما با شبكههاي هوشمند بانكي از مهمترين مشكلات فروش اينترنتي كتاب است
اين مساله سبب ميشود ناشران هم به چاپ مداوم آثار خود پرداخته و كتابي به اصطلاح عنوان ناياب به خود نگيرد.
اگرچه بيشتر فعالان شبكههاي اينترنتي ترجيح خود را بر كتابهاي دانشگاهي ميگذارند تا هم از نظر سرمايهگذاري و هم از جهت فروش خيال راحتي داشته باشند، اما حوزههاي ديگر هم با استقبالي در حد همين كتابها روبهرو هستند.
ذكايي با اشاره به اين كه بيشتر آمار فروش كتاب از سوي پايگاه آدينه بوك شامل كتابهاي فني ميشود ميافزايد: ميزان خريد كتابهاي عمومي، كودك و نوجوان و بويژه ادبيات هم سطح مطلوبي در بازار اينترنتي فروش كتاب دارد.
عمادالدين محمدعلي قمي، مدير اجرايي نمايشگاه مجازي كتاب ايران كه با عنوان كتاب 24 از سوي سازمان تبليغات اسلامي راهاندازي شده است هم با اشاره به اين كه قرارداد همكاري با ناشران دانشگاهي از اولويتهاي اين پايگاه است، ميگويد: ناشران دانشگاهي بزرگي چون سمت كه سيستم فروش اينترنتي ندارند به اين پايگاه پيوسته و كتابهاي خود را عرضه خواهند كرد و ناشران آموزشي هم بخش مهمي از فعاليت اين پايگاه را به خود اختصاص خواهند داد.
البته فعالان اين عرصه از جنبه سنتي فروش هم غافل نيستند و در كنار فروش اينترنتي از روش فروش قديمي هم بهره ميگيرند.
قمي ميگويد: ما بيش از يك هزار نمايندگي در شهرستانها در نظر گرفتهايم كه همان كتابفروشان شهرستانها هستند. در اين مراكز علاقهمندان كتاب مورد نظر خود را در صورت موجود نبودن در كتابفروشي ثبت سفارش ميكنند و ما از طريق پايگاه و با استفاده از پست پيشتاز براي آنها ارسال ميكنيم.
به گفته وي اين شيوه هم در شهر تهران وجود دارد.
فروش اينترنتي، چه كسي؟ كجا؟
در نگاه نخست شايد به نظر برسد شهرهاي بزرگ به دليل دسترسي راحتتر به شبكه اينترنت بيشترين مخاطبان پايگاههاي اينترنتي فروش كتاب باشند، اما چنين نيست.
به گفته كارشناسان و فعالان حوزه فروش اينترنتي كتاب، شهرستانها هم به ميزان شهروندان تهران بزرگ و بويژه تهران از اين شيوه خريد بهره ميگيرند و ميزان استقبال اين هموطنان نيز در حد ديگر شهروندان ايراني است.
ذكايي استفاده از پست پيشتاز براي ارسال سفارشها و بهبود كنوني اين شيوه ارسال را از دلايل استقبال مخاطبان ايراني از اين شيوه خريد محصول عنوان ميكند و ميگويد: دورترين مناطق ايران در كمترين زمان ممكن كالاي مورد نظر خود را دريافت ميكنند و كتاب نيز بخشي از اين كالاهاست.
مشكل كجاست؟
دسترسي نداشتن بخش عمدهاي از مردم ايران به شبكه جهاني اينترنت، سرعت پايين آن، بويژه در شبكههاي خانگي و ويژهتر در شهرستانها از يك سو و از سوي ديگر بيگانگي نسبي ما با شبكههاي هوشمند بانكي از مهمترين مشكلات حوزه فروش اينترنتي محصولات و ازجمله كتاب است.
به گفته فعالان اين عرصه، هنوز بخش عمدهاي از بازار مبادله اين كالا به صورت نقدي است، يعني خريداران ترجيح ميدهند به شيوه تحويل كتاب در محل و پرداخت نقدي اقدام به خريد كتاب كنند، چراكه بسياري از مخاطبان يا اعتقادي به شيوه پرداخت اينترنتي ندارند يا با آن به كلي بيگانهاند.ميتوان گفت همچنان شيوه مبادله سنتي در اين بازار حرف اول را ميزند. نگاه جامعهشناسانه هم اين است كه مردم ما به دليل طرف نبودن با يك شخص يا گروه خاصي هنوز نميتوانند اطمينان كنند كه محصول را به صورت اينترنتي بخرند و آن را دريافت كنند، بنابراين بهترين شيوه همان است كه پس از دريافت و اطمينان از صحت آن، مبلغ مورد نظر را بپردازند.
مساله ديگري كه همچنان بر اين بازار حكمفرماست، استفاده از پيك موتوري است كه براي ارسال تمام كالاها در سطح شهرها صورت ميگيرد. اين موضوع منافاتي با ارسال كتاب يا هر كالاي ديگري ندارد، اما مساله ضرورت شكلگيري شيوهاي براي ارسال اين كالاي خاص به نام پيك كتاب است كه البته برخي فعالان حوزه بازار كتاب از آن بهره ميبرند، اما وجود يك شبكه ارسال كه كتاب را نه مثل سبزي و ميوه كه در يك كيسه قرار ميدهند، بلكه در بستهبندي مناسب و ويژه به مخاطبان تحويل ميدهند. در حال حاضر بخش ارسال كتاب در تهران و شهرستانها با شيوه ارسال محصولات ديگري چون مواد شوينده، تخممرغ و... تفاوت ندارد. در حالي كه كتاب يك كالاي فرهنگي است و ارسال آن هم بايد به شيوه فرهنگي و در خور فرهنگ باشد.