انتظارات آموزشی :
از خوانندگان محترم انتظار می رود در پایان مطالعه بتوانند :
مشاوره را تعریف کنند ؟
اهداف مشاوره را بدانند؟
ویژگیهای یک مشاوررا بیان نمایند؟
ویژگیهای یک مشاوره کیفی و اثر بخش را نام ببرند ؟
اتاق مشاوره و شرائط آن را توصیف نمایند ؟
مراحل مشاوره را توضیح دهند؟
نکات ارائه شده در این مقاله را در زمینه های مرتبط استفاده نمایند !!
ضرورت مشاوره :
انسان در طول قرون و اعصار گذشته دریافته است بهنگام داشتن مشکل ویا اخذ تصمیم :
 گفتگو داشتن با یک دوست صمیمی ، یک معلم ، روحانی ، طبیب ، همسر ، والدین و …
 می تواند فکر را روشنی بخشد .
 اخذ تصمیم را آسان کند .
 استرس و اضطراب را تسکین دهد.
اما در جامعه کنونی :
 ۱- موقعیت و وضعیت پیچیده ای که هر فرد دردنیای امروزی با آن مواجه است به اطلاعات بسیاری نیاز دارد تا تصمیم گیری را آسان نماید .
 ۲- ترکیب جامعه بسیار متنوع صنعتی و ماشینی امروزی با آرمانها ، دیدگاهها و نگرشهای آدمی.
 انتظارات جامعه امروزی از افراد ، تردیدهای شخصی ، موانع و مشکلات روز افزون اجتماعی و اقتصادی مبتلابه .
 ۳- تغییرات سریع در سبک و سیاق زندگی با توجه به عصر صنعتی و تکنولوژی اطلاعات .
 پیامدهای ناشی از این تکنولوژی و عصر اضطراب .
 فشار روز افزون استرسها بر پیکره انسان .
 ۴- نبود ثبات اجتماعی برای هر فرد .
 وجود مشکلات خانوادگی ، ازدیاد جمعیت ، مشکلات اقتصادی و بیکاری ، طلاق ، اعتیاد و…
 از مهمترین این عوامل هستند که فرد ناگزیراز برخورداری از خدمات مشاوره ای است .
از سوی دیگر عصرحاضر که عصر فناوری وتکنولوژی اطلاعات است :
 فرایند مشاوره از شکل سنتی خود خارج شده است .
 مشاوره بشکل تخصصی و بصورت علمی ارائه می شود .
 مشاوره به تناسب شرائط و وضعیت حرفه ای متفاوت است
 و آگاهی از فرایند مشاوره و جنبه های مختلف آن لازمه یک فعالیت حرفه ای است .
 امید است این کلاس گامی مثبت در رویکرد نوین به مشاوره بشکل علمی و حرفه ای آن باشد .
تعریف مشاوره :
مشاوره فرایند یاری رساندن است که درطی تعامل و ارتباطی دوطرفه و مبتنی براعتماد و احترام متقابل و با توجه به در ک نیازها ، احساسات و افکار مراجع ( داوطلب ) که مستلزم رازداری نیز هست با اهداف زیرانجام می گیرد :
اتخاذ یک تصمیم معقول و مناسب .
کشف راه حل مناسب .
مواجهه با یک بحران .
مشاوره ارتباطی دو طرفه بین یک مراجع ( داوطلب ) و یک مشاور است که در آن نیازها ، دانش و نگرش مراجع (داوطلب ) به تناسب موضوع مورد ارزیابی قرار گرفته و مشاور برآن اساس به مراجع ( داوطلب ) در تصمیم گیری صحیح و عمل به آن کمک می نماید .
نکات حائز اهمیت در مشاوره آن است که :
مشاوره یک جریان ارتباطی دو جانبه است .
مشاوره فقط یک ملاقات ساده و معمولی نیست .
مشاوره پند دادن و نصحیت کردن نیست .
مشاوره فرایند بیان احساسات ، عقائد و نکته نظرات مراجع است .
مشاوره پیدا کردن راه حل و یا حل مشکل مراجع نیست .
مشاوره کمک دادن به مراجع جهت کسب اطلاعات و بالابردن سطح آگاهی وی در خصوص موضوع مورد مشاوره است .
مشاوره کمک به مراجع جهت اتخاذ تصمیم مناسب و تصمیم سازی صحیح توسط شخص مراجع است .
مشاوره مستلزم رازداری حرفه ای است .
مشاوره واجد خصوصیات تفاهم ، احترام و اعتماد متقابل ، ارتباطی دوستانه و نگرش مثبت به مراجع است .
بعبارت دیگر :
مشاوره یک رابطه یاورانه منحصر به فرد است که در آن به مراجع فرصت یاد گرفتن ، احساس کردن ، فکرکردن ، تجربه کردن و تغییر به طریقی ارائه می شود که به نظر مراجع مناسب اوست .
اهداف مشاوره :
۱- تغییر رفتار :
کمک به فرد جهت بهبود و تغییر رفتار جهت عملکرد بهتر و رضایتمندی بیشتردر زندگی.
این تغییر در روند زندگی ساخت وسیعتری از مفهوم خود و سازگاری بهتر و واقعی تر را در رابطه با خانواده و جامعه بوجود می آورد.
۲- بهبود کارائی شخصی :
انسان کارا تعهد عمل بیشتری دارد .
در وقت و انرژی صرفه جوئی می کند.
مخاطرات معمول زندگی در ابعاد اقتصادی ، روانی و ..را می پذیرد .
دارای شخصیتی پایدار ، تفکری خلاق و کنترل درونی است .
۳- کمک به حل مشکلات :
یکی از دلائل مشاوره کمک به افراد جهت حل مشکلاتشان می باشد.
به تناسب شرائط متفاوت است .مانند : تلاش جهت تغییر دررفتار ناسازگار مراجع ، کمک به مراجع جهت تصمیم گیری مناسب .
۴- تامین سلامت روانی : یکی از اهداف مشاوره تامین سلامت روانی افراد است که موجب وحدت شخصیت ، سازگاری با دیگران ، پذیرش مسئولیت و استقلال در عمل می شود .
۵- کمک به تصمیم گیری :
یکی از اهداف مهم مشاوره بحث کمک به تصمیم سازی مراجع است .
تا وی بداند که چگونه و چرا چنین تصمیمی می گیرد .
لذا مراجع یاد می گیرد که عواقب احتمالی کار و روشها را پیش بینی نماید .
۶- دستیابی به معنای زندگی : مشاوره به فرد کمک می کند تا شیوه درست زندگی کردن را بیاموزد.
۷- توسعه روابط متقابل انسانی با دیگران :
مشاوره شیوه های ابراز وجود و چگونگی ارتباط با دیگران را به مراجع می آموزد .
ویژگیهای یک مشاور :
مشخصه های شخصیتی :
مشاور باید برخوردی گرم ، دوستانه ، مسئولانه ، همدلانه و بدون قضاوت داشته باشد .
مشاور باید انگیزه قوی برای کمک به دیگران ، افکاری باز و علاقمند به یادگیری باشد .
دانش و اطلاعات :
مشاور باید پیرامون موضوع مورد مشاوره اطلاعات و دانش مناسب و کافی داشته باشد .
مشاور باید نقش باورها ، ارزشها و اعتقادات را نیز حائز اهمیت بداند.
مهارت برقراری ارتباط بین فردی :
هرچند ویژگیهای شخصیتی ، داشتن دانش و اطلاعات کافی شرط لازم برای انجام مشاوره است .
ولیکن توجه نمودن به ویژگیهای مراجع ، سطح آگاهی ، شرائط خانوادگی و… و نحوه ارتباط و رفتار مشاوربا آن می تواند تاثیر جدی ( مثبت / منفی ) بر جر یان مشاوره داشته باشد.
ویژگیهای یک مشاوره کیفی واثر بخش :
۱- هماهنگی ( همخوانی ) CONGRUENCE :
مشاور باید خودش باشد و نقش بازی نکند .
نقشهای ساختگی می تواندبوسیله مراجعین کشف شود و رابطه مشاوره ای را تحت الشعاع خودش قرار دهد و موجب سلب اعتماد مراجع از مشاور گردد .
۲- احترام مثبت بدون قید و شرط (UNCONDITIONED POSITIVE REGARD):
پذیرش مراجع بصورت غیر داورانه است .
مراجع را به همان صورتی که هست با تمام کاستیها ، نقاط ضعف و قوتش می پذیریم .
این توجه براحتی بدست نمی آید .
برای دستیابی به این مهم باید جهان را از دید مراجع نگریست .
اگر برای مراجع به اندازه خودم ارزش قائل باشم بهتر می توانم فردی پذیرا و به دور از داوری و قضاوت عمل نمایم .
بعبارت ساده تر اینکه همه انسانها بدون توجه به رفتارشان دارای شان و ارزش هستند .
۳- فهم توام با همدلی (EMPATHY) :
همدلی با همدردی SYMPATHYمتفاوت است .
مشاور با مراجع همحسی و همدلی می کند نه همدردی .
همدلی یعنی همراه بودن با مراجع .
همدلی دو جز دارد :
جزء شناختی که شامل درک روانشناسانه مراجع هست .
جزء عاطفی که همان احساس عاطفی مشاور نسبت به مراجع است.
۴- اعتماد (TRUST):
اعتماد به پیوستگی رفتاری مشاور بستگی دارد.
در سایه اعتماد است که مراجع احساس مهم بودن و در امان بودن می کند.
در مورد خصوصی ترین اسرارو درونی ترین احساساتش هرچند درد ناک برای مشاور بازگو می کند .
۵- مقاومت( RESISTANCE):
مقاومت ایستادگی در برابر تغییر است .
گاه مراجع مخالفت صریحی از خود نشان می دهد .
مشاور باید با استفاده از تجربیات علمی و توانمندی خود فرد را از ممانعت های درونی آزاد کند .
لافت و اینگهام دو روانشناس برجسته ارتباط بین افراد را براساس آگاهی بصورت پنجره ترسیم کردند، که دارای نواحی چهارگونه زیرمی باشد :
۱- ناحیه آزاد یا بارز :
دراین ناحیه رفتار و انگیزه های فرد هم برای خود او و هم برای دیگری معلوم است .
۲ – ناحیه کور :
دراین ناحیه رفتارو انگیزه های فرد برای دیگری معلوم و برای خود فرد ناشناخته است .
۳- ناحیه پنهان :
دراین ناحیه رفتارو انگیزه های فرد برای خود فرد روشن و آشکاراست ولی برای دیگری نامعلوم است .
۴- ناحیه ناشناخته:
دراین ناحیه رفتارو انگیزه های فرد برای خود فرد و دیگری نامعلوم است .
توجه به مراجع و استفاده از پاسخهای کوتاه :
مراجعین غالباٌ خواهان پند و اندرزند .
تمایلی به نصحیت ندارند.
اگر به مشاور مراجعه می کند برای آنست که صحبت کنند و احساسات درونی خود را برون ریزنمایند کمتر برای
گوش دادن به حرف مشاور است .
بنابراین :
یک مشاور در درجه اول یک شنونده است .
مشاور با خوب گوش دادن به حرفهای مراجع قادر خواهد بود به او کمک نماید .
نکته مهم دیگر تمرکز روی حرفهای مراجع می باشد .
بهترین نکته برای نشان دادن توجه کامل به مراجع استفاده از پاسخهای کوتاه است .
پاسخهای کوتاه می تواند کلامی باشد مانند : آهان ، اوهوم ، بله ، بسیار خوب ، و…
پاسخهای کوتاه می تواند غیرکلامی باشد مانند : سرتکان دادن ، تماس چشمی ، حالتهای صورت و…
پاسخهای کوتاه باید بطور مناسب بکار رود .
پاسخهای کوتاه تنها تصدیق این نکته نیست که گفته های مراجع را شنیده ایم .
این پاسخها نکات ظریفی برای رساندن پیام دارد :
این که مشاور با مراجع موافق است .
این که اهمیت یک نکته مهم مراجع را نشان دهد .
تعجب را نشان دهد.
یا مناسبت آنچه را که مراجع می گوید جویا شود .
اتاق مشاوره COUNSELING ROOM:
هرگاه به اتاقی قدم می گذاریم احتمالاٌ آن اتاق برما تاثیر می گذارد .
گاهی اوقات هنگامی که وارد اتاقی می شوید ، احساس آرامش و راحتی می کنید .
برخی مواقع احتمال دارد وارد اتاقی شوید مانند برخی داروخانه ها / مراکز و خانه های بهداشت که احساس ناخوشایندی به شما دست دهد .
هرچند فضای فیزیکی برخی مراکز و خانه های بهداشت مشکل دارند ولی باید بگونه ای از نظم و انضباط برخوردار باشند که مراجع احساس آرامش و راحتی نماید .
اتاق کار هرفرد می تواند تصویری از شخصیت فردی او باشد همچنانکه رفتار ظاهری هر فرد بیانگر شخصیت درونی اوست .
اینکه با امکانات موجود چه فضائی را برای خود و مراجعین فراهم آوردیم مهم است .
نحوه دکوراسیون و چیدن لوازم و وسائل اتاق خیلی مهم است .
در شرائط مشاوره وهنگام صحبت با مراجع نباید پشت میزنشست .
میز حائل است و بین مشاور و مراجع فاصله ایجاد می کند .
صندلی مشاور و مراجع باید از یک شکل ، یک نوع و یک رنگ باشد.
هنگام ورود مراجع اگر برای او مشخص نمائید که کجا بنشیند احساس راحتی بیشتری خواهد نمود.
بهتر است صندلیهای مشاور و مراجع روبروی هم اما اندکی زاویه دار باشد با فضائی مناسب میان آنها تا مراجع احساس نکند به حریم شخصی او تجاوز شده است .
همیشه در اتاق مشاور ودرمحل قابل دسترس باید یک جعبه دستمال کاغذی باشد. تا هنگام گریه برخی مراجعان این دستمالها آنها را از آشفتگیهای غیر ضرور نجات دهد.
محل اتاق مشاور باید جائی انتخاب شود که مراجع صداهای بیرون اتاق را نشنودو از شنیده شدن صدای خود توسط دیگران نیز بیمناک نشود.
بهتر فرایند مشاوره به وسیله اشخاص دیگر با در زدن ویا تلفن غیرضرور قطع نشود.
از سوی دیگر :
محل مشاوره به تناسب نوع مشاوره می تواند متفاوت باشد مانند : مشاوره یک بیمار مبتلا به HIV/ AIDS .
وجود شرائط مطلوب و ایده آل ( فضای مناسب با امکانات خاص ) برای انجام مشاوره شرط کافی است ولی شرط لازم نیست .
وجود انعطاف در خصوص محل مشاوره با توجه به شرائط موجود ضروری است تا مراجعین از خدمات مربوط محروم نگردند .
بنابر این مشاوره در هرمحلی امکان پذیر است اما:
محل مشاوره باید خلوت و آرام باشد .
در معرض دید سایر مراجعین نباشد .
مراجع راحت باشد و احساس امنیت کند.
زمان مشاوره را می توان بگونه ای تعیین کرد که بار مراجعه مردم کمتر باشد .
مراحل مشاوره :
نخستین ملاقات با مراجع بسیار مهم است .
تاثیراتی که مراجع در جلسه اول از مشاور دریافت می کند به تمایلات او برای در میان گذاشتن آزادانه مشکلاتش با مشاوربسیار مهم است .
نخستین تاثیرات ماندگار می شوند.
گام اول سلام و احوالپرسی است .
برای هر فرد مهم است با کسانی که با او ملاقات می کنند برای وی ارزش قائل شوند .
هنگام احوالپرسی به شیوه نشست و برخاست او و رفتارهای غیر کلامی او توجه کنید .
به لباسهائی که پوشیده است توجه کنید .
به چگونگی لباس پوشیدن او توجه نمائید . با این کار می توانید بفهمید که او چه دیدگاهی نسبت به خودش دارد و می خواهد چگونه به نظر آید .
گام دوم معرفی خود است . خودمان را به مراجع معرفی می کنیم .
گام سوم : در این مرحله از داوطلب در مورد خودش سئوال می شود . علل پرسش مراجع در این مرحله از مشاوره عبارتند از :
آگاهی یافتن ازعلت مراجعه .
کمک به مراجع در بیان خواسته ها و نیازها .
کمک به مراجع برای بیان احساسات و باورهای خود .
کمک به مراجع برای تفکر و تامل در باره موضوع .
ایجاد این باور در مراجع که هدف مشاورارائه خدمات موثر می باشد .
کسب آگاهی از اطلاعات مراجع پیرامون موضوع مورد مشاوره .
گام چهارم : گوش دادن فعال است در جلسات اول کمترصحبت کنیم ، ساکت باشیم واجازه دهیم تا مراجع بیشترصحبت نماید .
در این گام هنگام صحبت مراجع پاسخهای کوتاه و رفتارهای غیر کلامی مشاور مهم است .
گام پنجم : تشخیص و توصیف مشکل است .مشاور بخشها و نکات مهمی که مراجع گفته است را بیرون کشیده و شفاف سازی می کند.
گام ششم : تسهیل سازی و تغییر در نگرش مراجع است .
گام هفتم : اتخاذ تصمیم مناسب در خصوص موضوع مورد مشاوره و یا اجرای برنامه های ارائه شده از سوی مشاور به تناسب موضوع می باشد .
بعبارت دیگر :
مراحل GATHER ( کد مراحل مختلف مشاوره ) :
G (GREETING) سلام و احوالپرسی :
احترام به مراجع و ایجاد رابطه حسنه است .
در این مرحله مراجع از محرمانه بودن موضوع مشاوره مطلع شده و به بیان احساسات و نیازهای خود تشویق می شود .
A(ASK)پرسش :
در این مرحله از داوطلب در مورد خودش سئوال می شود .
علل پرسش مراجع در این مرحله از مشاوره عبارتند از :
آگاهی یافتن ازعلت مراجعه .
کمک به مراجع در بیان خواسته ها و نیازها .
کمک به مراجع برای بیان احساسات و باورهای خود .
کمک به مراجع برای تفکر و تامل در باره موضوع .
ایجاد این باور در مراجع که هدف مشاورارائه خدمات موثر می باشد .
کسب آگاهی از اطلاعات مراجع پیرامون موضوع مورد مشاوره .
T (TELL) :
مشاوربه نیازها ، نگرانیها و موقعیت مراجعه کننده پاسخ می دهد .
در این مرحله مثلاٌ در خصوص اختیاری بودن رعایت برنامه های تنظیم خانواده توضیح می دهد .
میزان اثر بخشی هریک از روشهای پیشگیری را بیان می کند .
مشاور باید با توجه به شرائط و ویژگیهای مراجع اطلاعات لازم را ارائه نماید .
H (HELP) :
کمک به مراجع جهت اتخاذ تصمیم مناسب است.
مانند : کمک به مراجع جهت تعیین اینکه آیا در معرض خطرمواجهه با حاملگی ناخواسته هست یا خیر.
E(EXPLAIN) :
توضیح و شفاف سازی موضوع مورد انتخاب است .مانند : این روش یا وسیله پیشگیری از بارداری چگونه عمل می کند و یا در کنترل بیماریهای مراقبتی چقدر تاثیر دارد .
R(RETURN) :
برنامه ریزی جهت ملاقات مجدد : تعیین زمان مراجعه بعدی و پیگیری تصمیمات اتخاذ شده ویا تصمیم سازی در خصوص موضوع مورد مشاوره .
نکات مهم جهت تصمیم سازی برای دستیابی به اهداف مورد مشاوره :
۱- آمادگی روانشناختی :
بالابردن سطح آگاهی مراجع جهت اتخاذ تصمیم ویا اجرای برنامه ارائه شده از سوی مشاور .
۲- مشخص نمودن هدف :
مانند استفاده از روشهای پیشگیری .
۳- شناسائی اولین گام برای رسیدن به هدف :
چگونگی رسیدن به هدف و مسیرهای مربوط مشخص شود .
۴- ملموس نمودن اولین گام برای رسیدن به هدف :
معرفی وسائل پیشگیری و بیان محاسن ومعایب آنها .
۵- تصمیم گیری در مورد اجرای اولین گام :
استفاده از روش پیشنهادی با توجه به شرائط فرد .
۶- کسب مهارت برای اجرای مرحله اول :
نحوه استفاده از وسائل پیشگیری آموزش داده می شود .
۷- تصمیم گیری برای زمان اجرای مرحله اول :
زمان TL و یا NSV تعیین شود .
۸- اجرای مرحله اول :
اینکه مراجع ، مرحله اول را اجرا می کند یا نه ، اهمیتی ندارد .
اگر او این کارراانجام دهد احساس خوبی در موردآن خواهد داشت.
اگر آن را به انجام نرساند یادگیری برایش اتفاق افتاده است .
او می تواند مجدداٌ به تجارب خود نگاه کند و دریابد که چه چیزی مانع اجرای مرحله اول شده است و دست به تصمیم جدیدی بزند.
تنظیم :
محمودرضا هاشم ورزی کارشناس ارشد بهداشت روان – MPHبهداشت روان و اعتیاد – مدرس دانشگاه